Ислам модернизациясы. 1 Бөлім - стр. 12

) тұжырымдау тəсілдерінің өзіндік жүйесімен пайда болуын мүмкін етпеді. Белгілі бір мəзһабтың ілімін ұстану қажеттілігі тақлид деп аталады. Осы кезден бастап фикхтің дамуы мойындалған мəзһабтар аясында жалғасын тапты. 19 ғасырдың екінші жартысында ең дамыған ислам елдерінің құқықтық жүйелерінде фикх құқығы өз орнын негізінен Батыс Еуропа үлгілерінен көшірілген заңнамаларға берді. Нəтижесінде фикх негізінен жеке мəртебелік қатынастарды реттеуде өз орнын сақтап қалды. Фиқһ заңының дамуы үшін 19 ғасырдың екінші жартысы – 20 ғасырдың басында. Биліктің тапсырмасы бойынша дайындалған, бірақ мемлекеттік мойындауын алмаған шығармалардың заң жобалары түрінде пайда болуы тəн болды[28]. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап жалпы тенденция фикх рөлінің тұрақты төмендеуіне қарамастан, мұсылман халқының басым бөлігі бар елдерде фиқһтың жекелеген салалары, институттары мен нормалары əлі күнге дейін сақталуда.. Қазіргі жағдайда фиқһ заңы бір дəрежеде қолданылады, құқықтың формальды қайнар көзі ретінде өзінің маңызын сақтап қалды. Қазіргі уақытта көптеген ислам елдерінің конституциялары фикхтің негізгі нормаларын заңнаманың негізгі қайнар көзі ретінде таниды. Сондықтан тиісті заңнамаларды дайындау кезінде фикх бойынша классикалық еңбектер кеңінен қолданылады. 20 ғасырдың ортасынан бастап қазіргі заңгерлердің фиқһ құқығының жекелеген салалары мен институттары туралы еңбектері кеңінен тарады. Қазіргі əдебиетте фикхты жалпы жəне оның жекелеген салаларын жəне қазіргі заңнама мен басқа да құқықтық жүйелерді салыстырмалы түрде зерттеулер маңызды орын алады. Мұсылман сенімі ('ақида) догмалардың, идеялар мен концепциялардың бірегей қоры болып табылады. Ақида исламдық догматикалық-құқықтық жүйенің белсенді қалыптасу кезеңінде (8 ғ.) пайда болды, оның тікелей ізашары «теркілеу» (радд) жанрында жазылған шығармалар болды. Ашық полемикалық сипаттағы теріске шығарулардан айырмашылығы, ақида ислам догматикасы мен құқығының негізгі мəселелері бойынша догматикалық мектептің немесе жеке автордың ұстанымдарын баяндайтын, жариялау сипатындағы қысқа, айқын мəтін болды. Ақидада тұжырымдалған ережелердің алдында «сену керек…» (əл-иман би…), «біз сенімдіміз…» (на 'тақида) жəне осыған ұқсас […] формулаларымен келеді. Алғашқы ақидалардың бірінің мəтіні 8-ғасырдың басында сүнниттердің атынан қысқаша мəлімдеме жасаған сириялық теологтар (Умайя ибн Осман, Ахмад ибн Халид ибн Муслим, Мухаммад ибн Абдулла) сенім концепциясы тобына жатады. Исламның негізгі догматикалық мектептерінің қалыптасу кезеңінде (IX-XI ғасырлар) имам Əбу Ханифаға жатқызылған «əл-Фиқһ əл-акбар» жəне «Китаб əл-уасия» сияқты ақидаға қатысты əйгілі кітаптар пайда болды. «Ақида» ат-Тахауидің, сондай-ақ мутазилизмнің ең көрнекті өкілдерінің қаламына жататын бірқатар ақидалар. 9 ғ. ортасында Бағдат дəстүршілері бірқатар ақидалар ойлап тапты, олардың ең танымалы Ахмад ибн Ханбалдың алты ақидасы. 10 – 11 ғасырдың басында алғашқы ашъари ақидалары (Ақида əл-Ашари) құрылды, дəстүрге қарсы əл-Жувейнидің «əл-‘Ақида əл-Низамия», маликилер. Ибн Əбу Зейд əл-Кайруванидің «ар-Рисала» болды. 9 ғасырдан бастап ақидаларға негізгі ережелерді дəлелдеу жүйелері енгізіле бастады, оларда арнайы «доксографиялық» бөліктер бар. 10 ғасырдағы ислам догмасының жəне құқығының дамуы мұсылман дəстүрінде «ақида» немесе «и’тикад» атауын алған кодекстердің пайда болуына əкелді. Бұл кодекстер негізгі догматикалық идеяларды, құқықтық, этикалық, ғұрыптық нормалар мен ережелерді ұсыну мен негіздеуді қамтыды. Бұл түрдегі ең елеулі еңбектер əл-Ашариге (10 ғ.), Ибн Баттаға (10 ғ.), əл-Ғазалиге (11 ғ.), əш-Шахрастаниге (12 ғ.), əл-Джиланиге (12 ғ.), ан-Насафи (14 ғ.)), Ибн Таймие (XIV ғ.) жəне басқа авторлар. Кең ауқымды кодтардың пайда болуына қарамастан, қарапайым жəне қол жетімді қысқа ақида əлі де сенім негіздерін көпшілікке «жариялаудың» негізгі нысандарының бірі болып қала берді. 11 ғасырда ол жоғарғы билік атынан «правоверия» жариялауға сайланды («Қадириттік сенім символы»). Құранды түсіну жəне түсіндіру ғылымына қатысты еңбектер («илм əл-Құран уа-т-тəфсир») исламдық діни ілімнің қалыптасуында шешуші рөл атқарды жəне араб Мұсылман қоғамы елдеріндегі идеологиялық жəне саяси күрестің негізгі кезеңдерін көрсетті. Ислам ілімі бойынша Құранның ең жақсы білімі Мұхаммед пайғамбарда болған, ол өзінің сахабаларына Жазбаның мағынасын түсіндірді. Пайғамбардың сахабалары көптеген аяттардың айтылу жағдайларын, Пайғамбардың қарсыластарымен айтысқа түсу себептерін жадында сақтаған. Бұл Құранның нақты пайда болу тарихын бейнелейтін