Гродно и евреи. История, Холокост, наши дни - стр. 19
После завершения Первой мировой войны произошла активизация в городе сионистского движения. Имело место распространение благодаря еврейской сети Тарбута знания иврита, молодежь подготавливали к отъезду в Эрец-Исраэль, а также было возникновение первой в Западной Беларуси ячейки Хе-Халуц. Шла борьба рабочего еврейского гродненского движения против того, что польским правительством допускалась случаи дискриминации рабочих-евреев.
Феликс Зандман вспоминал [13]:
«Прыход Гітлера да ўлады знайшоў сваё адлюстраванне і ў Польшчы – стаўленне да габрэяў становіцца ўсё горш і горш. Што тычыцца майго асабістага вопыту… Вяртаючыся са школы «Тарбута» і праходзячы міма гімназістаў-палякаў, я часта падвяргаўся іх здзекам, бываў пабіты і неаднаразова вяртаўся дадому ў сіняках. Шчыра кажучы, проста баяўся за сваё жыццё.
Габрэям Гродна тысячу разоў казалі: «Пакіньце ўсё… Гітлер ідзе. Едзьце ў Ізраіль! Мы на шляху да Катастрофы!"… Я гэтага хацеў, але мой бацька быў супраць. Бацька шмат разважаў пра ад'езд: дзе мы там будзем жыць? Ці будзе праца? Можа быць, мы неяк выжывем ў гета? Але… далей разважанняў не пайшоў.
У горадзе побач жылі габрэі і палякі. Але яны практычна не зліваліся. Што тычыцца антысемітызму, то ён заўсёды існаваў. Да 1933 г. праяўляўся ў рознага роду абмежаваннях, славесных абразах, у лозунгах, часам пераходзіў у фізічны гвалт».
«Гродно во время еврейских погромов». Фото из источника: http://www.t-styl.info/by/118/history/14129
В 1939-м году (в сентябре месяце) Гродно был захвачен Союзом ССР. Восемнадцатого-двадцатого сентября 1939-го года, когда польские части покинули город, а в него вступили «советы», произошла вспышка крупного погрома.
В 1939-м 1940-м годах тайным сионистским центром в Гродно были переправлены в Вильнюс евреи, намеревавшиеся отправиться жить в Палестину.
Из воспоминаний Феликса Зандмана насчет прихода «советов» [13]:
«У 1939 годзе прыйшлі Саветы, якія акупавалі частку Польшчы. Як большасць маладых людзей, бацька быў злёгку наіўны і нават неяк раз сказаў мне, што, можа быць, камунізм не такая ўжо дрэнная ідэя. Ён спадзяваўся, што пры савецкай уладзе спыніцца антысемітызм, для ўсіх будзе праца і пераможа справядлівасць. Праз пару тыдняў яму стала ясна: усё, пра што Саветы вяшчалі па радыё, у газетах і выступах, – хлусня. І тады бацька сказаў мне, дванаццацігадоваму: «Фелікс, забудзь ўсё, што я табе казаў раней, – я цябе няправільна арыентаваў».
О Занеманском форштадте
«Деревянная синагога в Занеманском форштадте». Фото из источника: http://www.arhplan.ru/history/city/drawing/1492/17